Reggae in "andere" talen, waaronder Nederlands

Reggae is uiteraard “gone international” sinds lange tijd. Dit geschiedde met name sinds de internationale populariteit van Bob Marley & the Wailers sinds de jaren 70 van de 20ste eeuw. Deze populariteit was wereldwijd, en bereikte ook plekken waar de taalbarrière – of taalkloof - een rol kan spelen. Die speelde ook een rol, maar niet overal waar je dat zou denken. Ik heb begrepen dat het optreden van Bob Marley met het grootste publiek ooit, Bob’s concert was in het grote stadion San Siro in Milaan, Italië was: 27 Juni, 1980. Meer dan 100.000 mensen (!) waren aanwezig. Milaan is in een modern, welvarend deel van Italië, maar toen met per gemiddelde inwoner veel minder kennis van het Engels dan bijvoorbeeld Nederland of Duitsland.

VERSCHILLENDE TALEN

Ook in Frankrijk raakte reggae snel populair, ondanks een taalbarrière. Er ontstond ook relatief snel Franstalige reggae om die taalkloof te dichten. Alpha Blondy is uiteraard een bekend voorbeeld, hoewel deze zijn songteksten heeft in afwisselend het Frans, Engels, Afrikaanse talen van zijn achtergrond in Ivoorkust (met name Dioula, een Mande taal), of andere talen zoals Herbreeuws/Ivriet in zijn bekende song ‘Jeruzalem’. Alpha Blondy trok overigens ooit naar de VS om beter Engels te leren, maar dat terzijde. Tiken Jah Fakoly (ook oorspronkelijk uit Ivoorkust, tegenwoordig woonachtig in Zuid-Mali) is wat exclusiever Franstalige reggae, en ook populair in Franstalige gebieden. Dat men de songteksten verstaat, vergroot toch de relatieve populariteit. Het is wellicht niet bij iedereen bekend dat de meeste “francofone” mensen in de wereld tegenwoordig in Afrika wonen.

In Spaanstalige gebieden leek Bob Marley in eerste instantie wat minder massaal populair te zijn, hoewel verschillend per land. De taalkloof speelde hier beslist een rol, alsmede economische en culturele omstandigheden. Ook politieke omstandigheden vaak: in dictaturen met censuur kwam buitenlandse, Engelstalige cultuur – vooral als deze wat alternatief en rebels was, en met marijuana geassocieerd werd – wat moeilijker bij het volk terecht. Dit dus naast de taalkloof. In Spaanstalige gebieden, en ook Portugeestalige gebieden als Brazilië (hier zelfs wat eerder), werd reggae uiteindelijk ook populair. Er ontstond toen ook aardig wat Spaanstalige reggae.

Ik kan nog wel even zo doorgaan, maar anno 2015 bestaat er reggae (zowel Roots Reggae als Dancehall) in vele verschillende talen. Inmiddels ook langzaam toenemend in grote/bekende talen als het Chinees, Japans, Arabisch, Hebreeuws, Hindi, Russisch, Indonesisch, of ook talen als het Fins (een artiest als Jukka Poika – hij heeft een fijne zangstem, maar ik versta uiteraard niets van zijn Fins), Zweeds, Pools, Servokroatisch, Roemeens e.a. Dat talen hier wellicht ontbreken (een zoektocht naar reggae in het Iraans/Farsi zal bijvoorbeeld vermoedelijk niet veel zin hebben, maar ook dat is niet onmogelijk) heeft met culturele en politieke belemmeringen te maken. Als het er is, kan het ook heel “underground” aanwezig zijn.

Ook in de taal het Amhaars in Ethiopië – het heilige moederland van de Rastafari – bestaat er al een tijd reggae. De niet lang geleden (Augustus, 2013) helaas op 37-jarige leeftijd overleden Eyob Mekonen was een beroemde artiest, met goede, catchy songs in het Amhaars, die door de taalbarrière heen aanspreken. Ik ken meerdere nummers, met name in Afrikaanse reggae, die ik leuk vind, maar niet of nauwelijks versta (hoogstens een enkele zin), meerdere nummers van Alpha Blondy in het Dioula, bijvoorbeeld. Goede songs gaan uiteraard door de taalbarrière heen.

Reggae is verder heel populair in sub-Saharaans Afrika, en er zijn veel Afrikaanse reggae-artiesten, die echter toch vaak in het Engels (of dus Frans) – of het Jamaicaanse Creools (van Engels afgeleid) - zingen, vaak is het Engels een officiële taal uiteraard in voormalige Britse koloniën als Nigeria, Ghana, Gambia, of Kenia.

NEDERLANDSTALIG?

Ik wil me in dit bericht echter vooral richten op het land waar ik woon: Nederland. Dit lijkt mij om een aantal redenen interessant. Dit vooral bij het vergelijken met andere landen.

Om het maar meteen duidelijk te stellen: er bestaat anno 2015 weinig Nederlandstalige reggae. De meeste reggae-artiesten in Nederland hebben hun teksten in het Engels, of (deels) Jamaicaans Patois, en volgen in die zin de Jamaicaanse modellen. Denk aan de wat bekendere artiesten als Maikal X (ex-Postmen), Joggo, of Ziggi Recado. Recentelijk kwam Kenny B. met Nederlandstige reggae, en kreeg ook een hit. Hij sprong dus in het gat in de markt. Doe Maar – volgens reggae-puristen niet eens echte reggae – maakte de originele move door reggae(-achtige) muziek in het Nederlands te zingen, in de jaren 80 van de 20ste eeuw. Dat sprak toen aan. Nederlandstalige reggae kwam echter daarna niet echt tot bloei.

Dat de gemiddelde Nederlander veel beter Engels verstaat dan Franstalige of Spaanstalige mensen – en dus het vertalen voor het begrip veel minder nodig is – is ongetwijfeld een deel van de verklaring. Dat er ook gewoon een grotere markt is voor Franstalige en Spaanstalige muziek, dan voor het Nederlands, is weer een ander deel van de verklaring. Commerciële redenen spelen vast een rol: je weet nooit of je een hit krijgt buiten Nederland. Zo houd je de markt breed, uiteraard. Gentleman zou het ook minder hebben gedaan internationaal als hij in het Duits zong, of Alborosie in het Italiaans.

Daarnaast denk ik dat het ook een soort culturele code van respect is, van enigszins puristische aard: reggae komt uit Jamaica en blijft ook het echtst als het in het Jamaicaans Engels is. Anders wordt het al snel te nep, is een (soms terechte) mening. Aan de andere kant wordt er ook betoogd dat juist in het Jamaicaans Engels zingen, als Nederlandstig iemand die geen Jamaicaan is, nep is, en minder authentiek. Het ligt eraan hoe het gedaan wordt, denk ik zelf. Zoveel mensen leren nieuwe talen, immers.

Daarnaast is er ook de mening dat het Nederlands gewoon te “lelijk” klinkt voor teksten in Reggae.

VERGELIJKING MET HIP-HOP

Toch.. het zijn verschillende genres, maar een vergelijking met hip-hop wijst op duidelijke verschillen in dezen. Ook onder Nederlandse “vroege” rappers werd in de vroege jaren 80 eerst gedacht dat om echte Rap te maken, je in het Engels moest rappen, liefst met een accent zoals zwarte mensen in de VS (vooral New York) hadden. Dat was een soort norm. Het leidde tot internationaal succes, zoals de nummer 1 positie in 32 landen (ik herhaal 32 landen!) van de ‘Holiday Rap’ (1986) van de Nederlanders Miker G & DJ Sven. Iets wat ik overigens nog steeds niet begrijp, zeker vanuit muzikaal perspectief. De rap-vocalen van het tweetal “vloeiden” naar mijn idee niet echt lekker, en waren af en toe zelfs uit de maat. Het was grappig, maar niet veel meer dan dat. Het werd echter een wereldwijde hit.

Dit succes ten spijt, en ook ondanks kritiek dat het Nederlands niet zou passen/te lelijk zou zijn om in te rappen, ontstond uiteindelijk toch veel Nederlandstalige hip-hop en werd de term “Nederhop” al in de vroege jaren 90 een begrip. Vertalingen naar het Nederlands spraken al snel aan en zorgden voor succes van bands als Osdorp Posse, Spookrijders, Extince, Brainpower, Lange Frans, Raymzter, en weer later Flinke Namen, Opgezwolle, de Jeugd van Tegenwoordig, Fresku, Rico (hoewel sommigen van deze artiesten ook door reggae beïnvloed zijn), Typhoon, Gers Pardoel, Kempi, en vele andere rappers en formaties die enigszins bekender zijn geworden, of zelfs heel bekend, zoals Ali B.. Nederlandstalige hip-hop is in die zin doorgebroken bij een breed publiek in Nederland, en deels België.

Voor reggae geldt dat na Doe Maar niet. Er verschijnt – naast Nederhop met reggae-invloeden, zoals van Rico recentelijk - wel wat Nederlandstalige reggae, bands die zich er een beetje in specialiseren, soms sommige nummers op albums met verder Engelstalige tracks. Reggae-artiesten van Surinaamse afkomst wisselen soms songteksten in het (Jamaicaans) Engels en Sranan Tongo af met een Nederlandse tekst. Het blijven uitstapjes of een soort experimentele, grappige projecten. Denk aan Jah6, dat reggae-covers van André Hazes-songs brengt. Een band als Luie Hond maakt dan Nederlandstalige reggae (-achtige) muziek, maar probeert soms wel heel erg Doe Maar na te doen, zelfs in de zangstijl en songteksten.

Serieuze, maatschappijkritische reggae – of zelfs door Rastafari geïnspireerde reggae – is er zeer weinig in het Nederlands. Toen Kenny B in het Nederlandstalige reggae-gat sprong, was dat met een soort luchtige “Doe Maar” dan wel “zomerhit” vibe, waarbij maatschappijkritiek naar de achtergrond verdween. Vrolijke liefdesliedjes dus.

Ikzelf versta prima Engels en zelfs Jamaicaans Patois tot op grote hoogte, en ik ken meerdere goede Engelstalige nummers van Nederlandse reggae-artiesten als Ziggi Recado, Joggo, van wat minder bekende artiesten als Rass Motivated, Heights Meditation, Barka Moeri, Priti Pangi, of andere artiesten, die ook gewoon Nederlands kunnen praten. Ik zie dat niet als bezwaarlijk op zich, en zie een Nederlandstalige reggae-tekst soms ook als een gimmick (ligt eraan).. weer zo’n grappig uitstapje, leuk als experiment. Ik heb niet per se een heel sterke behoefte aan Nederlandstalige Reggae, wil ik maar zeggen, hoewel het leuk kan zijn.

Het valt me alleen op dat Neder-Reggae – naar analogie van Nederhop – nooit is ontstaan, ondanks de populariteit van Doe Maar in de jaren 80. Dat wijst erop dat hip-hop commerciëler is dan reggae, als genre. Hip-hop bereikt ook in Nederland een veel groter publiek, en Nederlandstalige hip-hip werkt dan ook in commerciële zin goed: artiesten als Lange Frans, Extince en Ali B verdienen goed met hun muziek.

FRANSTALIG EN SPAANSTALIG

Een vergelijking met Franstalige gebieden en ook met Spaanstalige gebieden is hierbij denk ik ook interessant. Alpha Blondy, Tiken Jah Fakoly e.a. maken serieuze reggae met veelal serieuze, kritische en beschouwende teksten – in het Frans -, deels door Rastafari beïnvloed (hoewel Tiken Jah Fakoly nominaal nog steeds ook Moslim is).

De Spaanstalige en Portugeestalige wereld is hierbij ook wel interessant. Waarschijnlijk vanwege de veel beperktere kennis van het Engels is voor de meeste reggae-artiesten in Spaanstalige landen het Spaans de hoofdtaal van hun teksten: soms met een uitstapje naar het Engels, met tweetalige Engels/Spaanse songs, of Engelse of Jamaicaanse termen/zinnen tussen het Spaans. Gondwana, uit Chili, of los Cafres, uit Argentinië, zijn wat bekendere reggae-bands uit Latijns-America, alsook bijvoorbeeld Cultura Profética uit Puerto Rico.

Overigens, om politieke redenen – en ook wel economische – is reggae in het raciaal en cultureel – vergeleken met Puerto Rico - “zwartere” Cuba wel aanwezig, maar vooral alternatief en “underground” gebleven. “Echte” Jamaicaanse reggae bereikt het nabij gelegen Cuba wel degelijk.. zo hoorde ik, in 2006, opeens in een volkswijk van Santiago de Cuba een nummer van de Jamaicaanse artiest Richie Spice uit een gebouw komen. Daarvoor hoorde ik vooral varianten van lokale Salsa en Son, andere Cubaanse muziek, Latin pop a la Ricky Martin en Enrique Iglesias, en hip-hip of reggaeton-achtige muziek in verschillende delen van de stad. Daarom verbaasde het me dat ik echte Roots Reggae, en specifiek Richie Spice, hoorde in Santiago de Cuba, in 2006 dus. Ik weet zelfs nog welk nummer van Richie Spice op dat moment dat wij langs kwamen speelde: ‘Folly Living’ (aka Blood Again).

In Spanje is er inmiddels ook aardig wat Spaanstalige, serieuze reggae, met maatschappijkritische teksten, met ook een aantal enigszins bekende artiesten die al een tijd bezig zijn, zoals Morodo, Ras Nattoh, Ras Kuko, Little Pepe, Cañamán e.a., vaak autochtone Spanjaarden die zich serieus lijken te identificeren met Rastafari. Uit sommige songteksten blijkt wel degelijk een verdieping in Rastafari, en dat ze niet slechts “fashion dreads” zijn die graag weed roken en reggae (en verwante symbolen) cool vinden. Het sterke ‘Revelación’(2004) - wat “openbaring” betekent in het Spaans - van de Madrileense toaster (soms rapper) Morodo is daar een voorbeeld van. Ik versta Spaans, ook vanwege mijn achtergrond (ik ben half-Spaans van mijn moeders kant), en ik kan de songtekst dus volgen. De tekst gaat erover dat niemand van het oordeel van Jah kan vluchten, de zondaars die stelen, vermoordden, verkrachtten en slaven hielden, kunnen niet tegen de wijsheid van Jah op. Een militante Rasta-tekst dus, een beetje in de lijn van artiesten als Sizzla en Capleton, waarvan de laatste ook qua vocalen Morodo lijkt te hebben beïnvloed. Andere songteksten van Morodo zijn iets minder militant (of gaan over marijuana), maar maatschappijkritiek en Rastafari zijn terugkerend in zijn lyrics.

Andere wat minder bekende reggae-artiesten in Spanje hebben ook serieuze of filosofische songteksten in het Spaans, met - net als Morodo - Rastafari begrippen (al dan niet vertaald) die ook in Jamaicaanse Roots Reggae gangbaar zijn. Vaak ook fijne, positieve filosofische teksten in recente Spaanse reggae, die mogelijk aanspreken in Spanje, dat op dit moment naar verhouding veel meer (jeugd)werkeloosheid en armoede kent dan Nederland. Hoe je het ook wendt of keert: reggae is ontstaan als muziek van Jamaicaanse “sufferers” in arme wijken.

Welnu, in Nederland heb je dat minder, hoewel de opkomende artiest Dutch Natty – met serieuze, spirituele Rasta-teksten in het Nederlands, in een laid-back stijl – nog wel te noemen is, evenals enkele Nederlandse songteksten van nummers van andere artiesten. In Vlaanderen heb je een reggae-artiest als Campina Reggae, die met zijn songteksten vaak wel dieper gaat.

Meestal is Nederlandstalige reggae echter wat oppervlakkiger, poppy Doe Maar-achtig, met veelal vrolijke liefdesliedjes.

NEDERHOP WEER

Toegegeven, veel Nederhop heeft ook dat soort songteksten, maar inmiddels kent ook Nederlandstalige hip-hop veel kritische, diepere teksten over de maatschappij, zoals racisme, vanuit bepaalde invalshoeken. De interessante raptekst ‘Zo Doe Je Dat’ van Fresku is daarvan een voorbeeld, nummers van Typhoon ook wel, en Rico is tekstueel ook interessant..

Daarnaast heb je de nodige egotripperij, misdaad-verheerlijking en agressieve stoere mannen-taal, zoals je die helaas ook in een deel van de Engelstalige hip-hop hebt. Sommige artiesten hebben ook weer teveel seksistische of seksuele innuendo’s van een matig, flauw niveau in hun lyrics, of praten gewoon onzin. Ik herinner me een matig – zeg maar: slecht – concert van Lange Frans dat ik ooit bijwoonde (Uitmarkt in Amsterdam, meen ik), dat mij om muzikaal/ritmische redenen niet aansprak (ik voelde de flow niet), maar ook wat vervelende en onzinnige pornografische “grappige” teksten had (over “blowjobs”, dacht ik). Onzin dus. Lange Frans is redelijk populair in Nederland.

Er zijn echter ook genoeg andere geluiden en diepere songteksten binnen de Nederhop. Het verschilt per Nederhop-artiest.

Voor Reggae uit Nederland geldt dat dus minder. Des te verwonderlijker omdat er aardig wat “kruisbestuivingen” zijn tussen deze twee zwarte muziekgenres. De “overlap” in fans van beide genres is redelijk groot, hoewel niet vanzelfsprekend. Het zijn toch ook verschillende scènes met deels verschillende code’s (en enkele raakvlakken). Vooral met de opkomst van Gangster Rap boorde hip-hop nieuwe groepen fans aan die je bij reggae wat minder vond.. bij de Dancehall variant van Reggae weliswaar wat meer. Al met al bereikte hip-hop ook wat meer media, en werd eenvoudigweg commerciëler dan reggae. Dus ook meer publiek en fans.

De songteksten van Nederhop hadden ook veel invloed, temeer omdat je daar geen goede kennis van het Engels voor nodig had. Onzinnige en negatieve teksten, die bijvoorbeeld haat of criminaliteit promoten, zijn er zoals gezegd ook in de Nederhop.

Ik ben bang dat vooral jonge, beïnvloedbare pubers zich door Gangster Rap laten beïnvloeden (als ze wat Engels verstaan), of anders door onzinnige Nederlandse teksten. Veel VMBO-dropouts van Marokkaanse afkomst, bijvoorbeeld, zoeken dan een legitimering voor hun cynische keuzes of gedrag in muziek die criminaliteit verheerlijkt, zonder vaak overigens meer kennis van de geschiedenis van zwarten in de VS, de Crips en Bloods etcetera. Het blijft hun keuze en verantwoordelijkheid, maar het doet ze wel naar die muziek luisteren. Overigens ben ik van mening dat veel meer nog dan Gangster Rap gewelddadige Hollywood-films of ook de films van Quentin Tarantino criminaliteit bevorderen. Mensen uit een etnische minderheid associëren zich echter mogelijk sneller met “coole” zwarten in de VS.

Verder, veel reggae-fans houden ook van hip-hop, en ook experimenteren meerdere artiesten met beide. Veel hip hop-liefhebbers zijn zich wel degelijk bewust van een van de wortels van rap in het Jamaicaanse “toasten” sinds de jaren 70. Brainpower maakte daar wat songs over, en ook het album van Rico genaamd Irie heeft heel wat “old-school” reggae-invloeden. In de muziek en verwijzingen in songteksten. Deze rappers bleven echter vooral “rappen” in plaats van “toasten/chatten”. (Er is immers een verschil in hoe in de Jamaicaanse muziek “ritmisch gepraat” wordt over muziek (vroeger Toasting genoemd, nu Deejay-ing of Chatting), en het “rappen” zoals we dat uit de hip-hop uit de VS kennen sinds de jaren 80. Maar dat is een ander, zij het interessant, onderwerp.

Al met al is dat dus een duidelijk verschil: er bestaan weinig Nederlandstalige reggae en veel Nederlandstalige hip-hop. Is dat echt onmisbaar, Nederlandstalige, echtere Reggae? Veel mensen kunnen Engels volgen en daarmee ook de teksten van in Nederland gevestigde artiesten als Ziggi Recado, Joggo, Rapha Pico etcetera. Veel van deze artiesten hebben ook een (familie)band met het Caraïbisch gebied of een deels verwante taal en cultuur aan Jamaica (zoals de Creools Surinaamse), en zingen in het Jamaicaans staat dus dan niet eens zo ver van ze af. Blanke Nederlanders die in het Engels zingen is voorts in andere genres (Rock etc.) even gangbaar en als deze blanken in het Jamaicaans zingen kan dat raar zijn, maar dan volgen ze gewoon een culturele norm.

Mogelijk is er bij veel Nederlandse reggae-fans niet echt behoefte aan specifiek Nederlandstalige reggae.

Aan de andere kant.. ik vind het wel jammer dat mensen, zoals jongeren, die veel beter Nederlands dan Engels verstaan, niet wat meer diepgaande songteksten van reggae-songs horen… over de maatschappij, wat Rastafari voor mensen betekent, racisme, armoede, zwarte geschiedenis, Haile Selassie en Marcus Garvey etcetera.. Hoe plezierig de tekstueel opgeroepen sferen van zonnige feestjes, palmbomen, marijuana, of (nieuwe) liefdesrelaties ook kunnen zijn..

Dit ook als tegenwicht tegen het onzinnige en negatieve deel van de Nederhop songteksten, vaak ook populairder dan de diepgaandere of kritische, zoals vaker voorkomt. Het vervelende van dit soort dingen is soms dat het bevestigen van stereotypen commercieel rendabeler lijkt: het stereotype van de gewelddadige, criminele donkere mensen zoals met Gangster Rap verspreid werd (en later versimpeld). Aan de andere kant het zonnige, Caraïbische, vrolijke en zorgeloze stereotype, zonder teveel diepgang of echte maatschappijkritiek (dus niet nep-maatschappijkritiek zoals van criminelen..die zijn namelijk welbeschouwd deel van het systeem).