Malcolm X gebruikte “guilt complex” om het onvermogen dan wel de onwil van de autoriteiten in de VS en de blanke meerderheid in dat land om de positie van zwarten te verbeteren te verklaren. Interessante en waarschijnlijk terechte verklaring, maar er zitten meer interessante aspecten aan dit begrip. Op het niveau van het individu, alsook op het niveau van naties, groepen en dergelijke.
Het is overal ter wereld, en in vele verschillende contexten, van toepassing, maar laat ik het nu maar toepassen op iets wat ik pas heb bezocht. Het betreft het Museo de America (Museum van Amerika) in Madrid, Spanje.
Ik ben vaker in Madrid geweest, heb er de nodige familie wonen (ik ben half-Spaans van afkomst), maar gebruikte toch voor het gemak een reisgids. Ik ging samen met een vriend, tevens ooit studiegenoot.
De reisgids was van Lonely Planet – de uitgever ‘comme il faut’ in zogenaamd alternatieve kringen ‘ – en ik las er regelmatig in. Het gaf ook wel nuttige tips, ook enkele verkeerde, en daarnaast redelijk uitgebreide achtergrondinformatie.
Na op de eerste dag al aardig wat gedaan en gezien te hebben op de “city trip”, stelde ik de dag erop voor om naar dit museum te gaan, waar ik wel iets positiefs van iemand over had gehoord: Museo de America. Over het koloniale verleden van Spanje en Amerika, uiteraard. De reisgids was ook positief, maar had wel een kanttekening in niet veel meer dan een bijzin, namelijk dat het weinig zelfkritisch was (letterlijk “excellent, if largely unselfcritical museum”). Vele oorspronkelijke bewoners werden immers, tja, uitgeroeid. In sommige delen van Amerika weliswaar wat meer dan elders, maar in het algemeen zeker. De komst van Columbus in 1492 leidde onderdrukking en dus die uitroeing in, en verder volgde slavernij, invoer van tot slaaf gemaakte mensen uit Afrika, ongelijkheid, en onrechtvaardigheid.
De omgang met het koloniale verleden is bij uitstek een voorbeeld van hoe zo’n schuldcomplex werkt op nationaal/landelijk niveau. Natuurlijk niet alleen in Spanje. Spijtbetuigingen over het slavernijverleden zijn er bijvoorbeeld in Nederland, Groot-Brittannië en andere Europese landen geweest. Echter: het bewust gekozen woord “spijtbetuiging” is iets anders dan “schuldbekentenis”: dat laatste werd juridisch moeilijker, daar het de weg zou openen voor “herstelbetalingen” waar een deel van de Afrikaanse diaspora – de nakomelingen van naar het Westen onder dwang vervoerde slaven – voorstander van is.
De schuld is er, maar wordt “complex” gemaakt om bijvoorbeeld juridische redenen. De term “hypocrisie” is hier zonder meer op van toepassing.
Menselijke verhoudingen zijn moeilijk en dubbel. “Complex” inderdaad. Of iets alleen de schuld van de één is, is in sommige gevallen moeilijk te zeggen. Op individueel niveau is dat merkbaar bij ruzies: wie begon, wie provoceerde? Ook daar kan de schuld uiteindelijk wat meer bij de ene partij liggen. De betrokken partijen zullen de omstandigheden vaak in hun eigen voordeel uit willen leggen. Dit is ook geschiedvervalsing.
Geschiedvervalsing, bijvoorbeeld over het koloniale verleden, is in verhulde vorm eigenlijk lang de norm geweest. De nadruk in de geschiedenisboeken in Nederland lag tot voor kort op heldendaden, veroveringen en verspreiding van culturen. Dat is deels nog zo.
Geschiedvervalsing en het schuldcomplex gaan altijd samen. Het een kan niet zonder het ander. Om dezelfde reden dat criminelen vaak leugenachtig zijn.
Affijn, ik vroeg me af hoe dit in Spanje was. Was het in dat opzicht (evenals over Portugal wordt betoogd) achter gebleven, of meer verschillend? Hypocrisie (zoals “arguably” in Nederland en Groot-Brittannië), of ontkenning en onverschilligheid over koloniale misdaden (zoals “arguably” in Spanje). Ik weet niet wat erger is.
Ik ging er dus als kritisch museumbezoeker heen. Het Museo de America bevindt zich iets ten noordwesten, even erbuiten, van het centrum van Madrid, nabij het Parque del Oeste (Westelijk Park), in een rustige, redelijk groene, en wat ruim opgezette buurt. Metrostation Moncloa, daar moesten we uitstappen.
Nabij dit metrostation stond (waarschijnlijk toevallig) ook iets anders waar de term “schuldcomplex” relevant geacht kan worden. Een door vroegere dictator Francisco Franco, in de 50er jaren, de fascistische tijd dus, gebouwde Romeinse-stijl boog, genaamd Arco de la Victoria, wat betekent Ark van de Overwinning (zie foto hierboven). De overwinning zijnde die van de Rechts-fascistische troepen van Franco van de Spaanse Burgeroorlog.
Fascistische grootheidswaan en zonder meer “fout”, dit monument. Een deel van de versieringen zijn inmiddels weg gehaald, dat wel.
Er zal schaamte over zijn bij de Spanjaarden over die dictatoriale periode tot 1975, wellicht ook een schuldcomplex, maar dat is bij een allenheerser lastig te beoordelen. Wat ik begrepen heb van mensen die in de Franco-tijd opgroeiden (zoals mijn moeder) is dat een aantal mensen, met name de bevoorrechte klassen, gedijden door en profiteerden van de gebrekkige rechtsbescherming van vele arbeiders. Er was censuur en repressie, de Katholieke Kerk had een perverse macht in zo’n conservatief klimaat, en er was de nodige geschiedvervalsing (het schuldcomplex van Franco en de zijnen: vele tegenstanders zijn ook na de Burgeroorlog om het leven gebracht).
Stuitend is bijvoorbeeld dat de Holocaust niet werd onderwezen of anderszins werd gebracht aan/tot de meeste Spanjaarden in het land: mijn moeder hoorde pas echt van de Holocaust toen zij naar Nederland migreerde in de jaren 60. Reden: Hitler was ook een fascist, en had, samen met Mussolini, militaire steun verleend aan Franco in de Burgeroorlog. Openlijk, structureel antisemitisme was misschien geen deel van het Franco-regime, maar deze Holocaust-“ontkenning” was er in ieder geval niet bepaald het tegendeel van.
In het onderwijs lag daarnaast in Franco-Spanje met betrekking tot Amerika en het Spaanse wereldrijk de nadruk op de “glorie” die Spanje bracht en allerlei volkeren tot een superieure cultuur van Hispanidad bracht: geen direct, doch wel indirect racisme dus.
Is dat inmiddels veranderd, in 2010? Op loopafstand, bijna op zicht-afstand van de Boog uit de Franco-tijd lag dus het museum over Amerika waar ik dat kon nagaan. Eén van de grootste musea over Spanje’s koloniale verleden, toch. Ik had de kanttekening “if rather unselfcritical” in mijn hoofd, maar wilde niet alleen kritisch maar ook open blijven.
Zicht op het museum van buiten
Ik heb inmiddels vele musea bezocht in mijn leven, en het bevalt me meestal. Gedoseerde kennis, feitelijk, neutraal, en goed gepresenteerd over een bepaald thema kan op een plezierige manier leerzaam zijn.
Dat gold ook voor de Museo de America. Het opende met de mythevorming over America in Europa. De beelden over kannibalen, monsters en andere culturen en hoe die in Europa bestonden over de “ander” in het door Columbus bereikte continent. Een interessante manier om te openen, en niet per se pro-koloniaal.
Daarna volgden vele gebruiksvoorwerpen van Amerindianen zoals aangetroffen door de Spaanse veroveraars, en ook uit andere Spaanse koloniën, zoals de Filippijnen of Guam.
Er waren meerdere video’s, algemene schetsen van het “koloniale project”, raciale indelingen en vermengingen. Slavernij van Afrikanen kreeg ook – zij het beperkt - aandacht.
De nadruk lag op de Amerindiaanse samenlevingen (de Azteken, Inca’s en andere volkeren): via voorwerpen, films, nagebouwde woningen e.a. werden hun samenlevingen, wereldbeeld, religie etcetera goed en uitgebreid geschetst. Er waren zeker interessante stukken tussen en je kreeg zeker veel mee over de Amerindiaanse culturen op het moment dat en vóór de Spanjaarden kwamen. Het Museo de America is dus vooral historisch, maar de vernietiging van deze culturen en samenlevingen kreeg inderdaad zeer summier aandacht. In die zin was ook de behandelde geschiedenis wat beperkter dan de naam van het museum doet vermoeden. De link naar het heden (restanten van die culturen in Peru, Bolivia en elders) ontbrak, om maar iets te noemen, en ook nogmaals de slavernij van Afrikanen (ooit ter vervanging van uitgestorven Amerindianen in onder meer de Caraïben) kreeg summier aandacht.
De gegeven informatie zelf leek mij neutraal en correct. Met respect ook wel: gelukkig geen beeld van “barbaren” die beschaafd moesten worden.
Echter: zelfkritiek over het Spaanse koloniale verleden, over de genocidale gevolgen van de veroveringen, ontwrichting van samenlevingen, slavernij etcetera was er niet.
Ik weet alleen niet of er elders in Madrid (zoals de in hetzelfde stadsdeel liggende grote Complutense universiteit), of Spanje als geheel, wel kritische aandacht voor het koloniale verleden is of dat je daarvoor, net als destijds in het geval van de Holocaust, vooral naar het buitenland moet...
